Fréttir

Pistill framkvændastjóra Valorku, birtur í Morgunblaðinu:

Nýlega undirrituðu sex ráðherrar „samstarfsyfirlýsingu um aðgerðir í loftslagsmálum“. Þar er boðuð vinna að aðgerðaáætlun stjórnvalda vegna skuldbindinga Íslands í Parísarsáttmálanum. Sú vinna er þörf, enda megum við ekki láta okkar hlut eftir liggja í að taka á því hnattræna sjálfskaparvíti sem eru loftslagsbreytingar af mannavöldum.
Hinsvegar verður ekki séð af þessari yfirlýsingu, né ýmsu öðru sem stjórnvöld hafa látið frá sér fara að undanförnu, að þeim séu fyllilega ljósar allar skuldbindingar Parísarsamkomulagsins. Þær helstu eru þó nefndar í upphafi yfirlýsingarinnar: a) halda hlýnun lofthjúps jarðar innan tiltekinna marka; b) auka getu þjóða heimsins til að aðlagast neikvæðum áhrifum loftslagsbreytinga; c) beina fjármagni að grænum lausnum sem lágmarka losun gróðurhúsalofttegunda til framtíðar.

Ekki fer á milli mála að hlutverk Íslands er í meginatriðum tvíþætt; annarsvegar aðgerðir til minnkunar á losun gróðurhúsalofttegunda innanlands og huga að aðlögun; hinsvegar að stuðla á markvissan hátt að aðgerðum sem dregið geta úr losun og orkuskiptum á heimsvísu.
Stjórnvöld virðast einblína á fyrrnefnda þáttinn í yfirlýsingunni. Þar eru helstu tækifæri landsins talin liggja í orkuskiptum í samgöngum og fiskveiðum og aðgerðum í landgræðslu og endurheimt votlendis. Ekkert er nefnt af því sem Íslendingar geta lagt að mörkum til orkuskipta á heimsvísu. Hér fer því lítið fyrir þeim hnattræna hugsunarhætti sem þjóðir heims þurfa að temja sér og er megininntak Parísarsamkomulagsins. Sama viðhorf kemur fram í fréttaviðtölum við ráðamenn og í þingmálum. Má þar t.d. nefna þingsályktunartillögu um orkuskipti sem nú liggur fyrir Alþingi. Einungis er horft innávið en ekki á þætti sem við Íslendingar getum lagt að mörkum til að stuðla að orkuskiptum á alþjóðavísu. Hnattræna sýn skortir.

Ástæðan fyrir mínum áhuga á þessum þætti er sú að ég hef unnið að þróun tækni sem gæti orðið mikilvægt framlag Íslendinga til orkuskipta á heimsvísu; tækni sem er að fullu í samræmi við markmið Parísarsamkomulagsins, auk þess að geta orðið ný útflutningsafurð. Í nær áratug hefur mitt fyrirtæki; Valorka ehf, þróað hverfil sem nýtir sjávarfallaorku. Sú vinna hefur gengið mjög vel, þrátt fyrir stopulan stuðning hins opinbera. Hverflar Valorku ná að nýta minni straumhraða en aðrir sem nú eru í þróun, og er engin tækni komin lengra á því sviði en hin íslenska. Nýjasta gerð hverfilsins er nú að verða tilbúin í sjóprófanir, en enn sem oft áður ríkir alger óvissa um fjárhagslegan stuðning, á sama tíma og stjórnvöld leggja allnokkuð fé í aðrar lausnir í nafni loftslagsmála, s.s. rafbílavæðingu. Sjávarfallaorka er umfangsmikil endurnýjanleg orkuauðlind sem unnt er að nýta án nokkurra þekktra umhverfisáhrifa. Hún er því vænlegur valkostur þeirra ríkja sem þurfa að hverfa frá notkun jarðefnaeldsneytis. Sjávarorka er umfangsmesta orkuauðlind Íslands og sá tími nálgast að við þurfum að nýta hana. Hinsvegar dugir okkur enn sú orka sem virkjuð hefur verið og rammaáætlun heimilar að nýta. Tæknilausnir í nýtingu sjávarorku er því í fyrstu aðkallandi vegna orkuskipta erlendis.

Samkvæmt Parísarsamkomulaginu ber íslenskum stjórnvöldum að miða sínar aðgerðir við hnattrænar þarfir um leið og landsmarkmið eru uppfyllt. Þeim ber að styðja markvisst við lausnir sem nýst geta til hnattrænna orkuskipta, og koma þeim á framfæri í alþjóðlegu samstarfi. Enn hafa engin merki sést um slíkan markvissan ásetning varðandi þróun sjávarorkutækni. Þvert á móti eru mörg dæmi þess að stjórnvöld, meðvitað og ómeðvitað, hafi rekið hornin í þetta verkefni. Má þar t.d. nefna „mistök“ Alþingis árið 2014, þegar felld var niður bein heimild Orkusjóðs til að styrkja þróun nýrra tæknilausna. Meira um það og aðrar hindranir á heimasíðu Valorku.
Sumum ráðamönnum er tamt, þegar gagnrýnd er uppbygging mengandi stóriðju hérlendis, að verja hana með þeim rökum að hnattrænt sé heppilegra að slík stóriðja starfi hér en annarsstaðar, þar sem hér býðst endurnýjanleg orka. Sannleikskorn er í því, útaf fyrir sig. En þá hljóta stjórnvöld einnig að hugsa hnattrænt og bjóða fram umhverfisvænar tæknilausnir í orkuframleiðslu; jafnvel þó ekki þurfi á þeim að halda hérlendis alveg strax.

Hér verður ekki að sinni staðnæmst við annað sem gagnrýnivert er í stefnu og ræðu margra ráðamanna um umhverfismál. Þar er af ýmsu að taka, og mætti t.d. ræða endurnýjanleika jarðhita, vistspor rafbíla, ætlaðan ávinning af fyllingu skurða, skógarvæðingu landsins og áherslur í landgræðslu. Þau efni bíða betri tíma.

Skorað er á stjórnvöld að móta stefnu um, og styðja við, þróun umhverfisvænna tæknilausna sem eru vænlegt framlag Íslands til hnattrænna lausna í takti við Parísarsamkomulagið. Samanber áðurnefndan lið c). Einnig vænti ég þess að stjórnvöld gæti þess betur hér eftir en hingað til að slíkir þættir verði hluti stefnumótunar og reglusetningar; ekki síður en samdráttur í innlendri losun gróðurhúsalofttegunda.

Valdimar Össurarson

Stjórnvöld ætla ekki að gera það endasleppt í sínu endalausa klúðri í lagasetningum. Óvandvirkni í vinnubrögðum virðist vera gegnumgangandi þáttur í sumum þingmálum; bæði að hálfu ráðuneyta sem undirbúa mál og að hálfu alþingismanna og þingnefnda sem afgreiða þau. 

Stutt er síðan Alþingi þurfti að setja ný lög vegna óvandaðrar fyrri lagasetningar varðandi bætur almannatrygginga. Að óbreyttu hefðu mistökin kostað ríkissjóð um 5 milljarða í útgjöldum. Þá má nefna ýmis lög sem í raun eru haldlítil, þar sem í þau skortir nauðsynlega hluta s.s. viðurlagaákvæði. Má í því efni benda t.d. á lög sem varða yfirtöku sveitarfélaga á málefnum fatlaðs fólks.

Eitt alvarlegt klúður af þessu tagi kemur illa niður á verkefnum Valorku, sem og öllum öðrum nýsköpunarverkefnum í orkuþróun.  Klúðrið felst í því að Alþingi samþykkti orðalaust og samhljóða lagabreytingu sem í raun bannar Orkusjóði að styðja tækniþróun á sviði orkumála, þó slíkt væri alls ekki ætlunin með lagabreytingunni.  Skal þetta hér skýrt nokkuð:

Hinn 18.11.2014 samþykkti Alþingi einróma lög nr 110/2014 um breytingu á lögum um Orkustofnun nr 87/2003.  Breytingar sem með því voru gerðar á starfsemi Orkusjóðs voru annarsvegar þær að orkuráð var fellt niður og í staðinn komu ákvæði um þriggja manna ráðgjafarnefnd sem metur styrkumsóknir; og hinsvegar að felldur var út 2.töluliður 2.mgr 8.greinar laganna, sem segir að hlutverk Orkusjóðs sé (m.a.) „að veita styrki eða áhættulán til hönnunar eða smíði frumgerðar tækja og búnaðar til rannsóknar og nýtingar orkulinda“. Mistök þeirra sem gengu frá lagatextanum, og alþingismanna sem samþykktu hann umræðu- og gagnrýnislaust, eru þau að einungis stóð til að fella út heimild Orkusjóðs til að veita áhættulán; aldrei stóð til að fella úr veitingar styrkja.  Þetta kemur glögglega fram í greinargerð með lagabreytingunni, þar sem segir:  „Í greininni er jafnframt lagt til að fellt verði brott ákvæði núgildandi laga um að eitt af hlutverkum Orkusjóðs sé að „veita styrki eða áhættulán til hönnunar eða smíði frumgerðar tækja og búnaðar til rannsóknar og nýtingar orkulinda“. Aldrei hefur verið skilgreint hvað nákvæmlega er átt við með áhættulánum í þessu sambandi. Slík lán hafa því aldrei verið veitt enda aldrei verið sótt um slík lán. Því er lagt til að þetta ákvæði verði fellt niður“. Með orðunum „þetta ákvæði“ er því einungis átt við ákvæðið um áhættulán en ekki töluliðinn allan; enda hafa styrkir Orkusjóðs til tækniþróunar verið veigamikill hluti af starfsemi hans, og mjög mikilvægur hluti af stuðningsumhverfi nýsköpunar.  Nánar má sjá lagabreytinguna og greinargerðina á vef Alþingis; http://www.althingi.is/altext/144/s/0010.html. Í lagafrumvarpinu hefði því með réttu átt að leggja til orðalagsbreytingu á töluliðnum en ekki að fella hann allan út. Hvorki í iðnaðarráðuneyti né Alþingi virðast menn hafa áttað sig á þýðingu þessara mistaka í textagerðinni. A.m.k. verður fremur að ætla það, en að þingmenn hafi blákalt og umræðulaust viljað stefna allri nýsköpun í orkuþróun í voða til að spara ríkissjóði fáeinar krónur.

Nýsköpunarverkefni Valorku ehf hafa ávallt verið háð styrkveitingum Orkusjóðs, þó takmarkaðar væru, til að uppfylla 50% mótframlagskröfu Tækniþróunarsjóðs. Þannig er eflaust um fleiri af þeim fjölmörgu verkefnum sem Orkusjóður styrkti meðan honum var ekki meinað það. Í viðtali við framkvæmdastjóra Valorku sagði starfsmaður Orkusjóðs að þessi breyting hefði komið flatt uppá menn í Orkustofnun og Orkusjóði; enginn þar á bæ hefði átt von á þessu og þaðan af síður beðið um það. Undir það tók Ingvi Már Pálsson skrifstofustjóri orkumála í iðnaðarráðuneytinu; hann staðfesti að þarna væri um mistök að ræða; ekki hefði verið ætlunin að afnema styrkveitingar Orkusjóðs í þeirri mynd sem þær hefðu verið.

Framkvæmdastjóri Valorku hefur í tvígang sent póst á alla alþingismenn; vakið máls á þessu og farið fram á lagfæringar.   Aðeins einn brást við og sagði að þetta þyrfti að skoða, en enginn annar svaraði; ekkert var gert og allir hafa þagað um þetta þunnu hljóði í þingsal. Fyrir stuttu sendi Valorka öllum öðrum þingmönnum skýrslu Valorku, þar sem m.a. eru dregnar fram ýmsar misfellur á stuðningi og framkomu stjórnvalda í garð þessa verkefnis; hindranir sem stjórnvöld leggja í götu þeirra sem vilja nýta sitt hugvit og koma fram með gagnlega nýsköpun. Þar er m.a. sagt frá mikilvægi styrkja Orkusjóðs fyrir verkefnið og þeim erfiðleikum og töfum sem niðurfelling styrkja hans hefur valdið.  Lítil viðbrögð hafa enn borist frá Alþingismönnum, og enn sjást engin merki þess að það ætli að leiðrétta sín afdrifaríku mistök varðandi áðurnefnd lög um Orkusjóð.

VÖ

Umboðsmaður Alþingis hefur nú kveðið upp álit sitt í máli því sem Valorka ehf beindi til hans vegna ólögmætra styrkveitinga Orkusjóðs árið 2015; vanhæfis Árna Sigfússonar og ólögmætrar framgöngu Ragnheiðar Elínar Árnadóttur iðnaðar- og viðskiptaráðherra í tengslum við þá veitingu.

Umfjöllun umboðsmanns um málið má lesa í heild á heimasíðu embættisins, en niðurstaða hans er annarsvegar sú að Árni Sigfússon hafi, sem formaður ráðgjafarnefndar Orkusjóðs, brotið vanhæfisreglur stjórnsýslulaga þegar hann stýrði fundi þar sem stofnun undir stjórn og ábyrgð bróður hans; Þorsteins Inga Sigfússonar forstjóra Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands, var úthlutað nær fjórðungi af öllu ráðstöfunarfé Orkusjóðs til tveggja verkefna.  Ennfremur telur umboðsmaður Alþingis að gerðir Ragnheiðar Elínar Árnadóttur iðnaðar- og viðskiptaráðherra hafi ekki verið í samræmi við vandaða stjórnsýsluhætti, en með birtingu upplýsinga um málefni Valorku gekk hún á svig við jafnræðisreglu og meðalhófsreglu stjórnsýslulaga.  

Um leið og Valorka ehf fagnar réttlátum, og að mörgu leyti fyrirsjáanlegum, úrskurði umboðsmanns í þeim atriðum sem hann tók til athugunar, er lýst nokkrum vonbrigðum um takmörkun rannsóknar hans, enda beindist kvörtun Valorku að nokkuð fleiri atriðum.  Ýmislegt fleira var ámælisvert við úthlutun Orkusjóðs og framgöngu ráðherra, eins og rakið hefur verið hér í fyrri fréttum á vefsíðunni.  Það verður t.d. að teljast slæmt dæmi um bananalýðveldið Ísland að Nýsköpunarmiðstöð Íslands, sem samkvæmt lögum á að styðja lítil frumkvöðlafyrirtæki við að koma sínum nýsköpunarverkefnum í framkvæmd og fær til þess 1,5 milljarð króna af fjárlögum á þessu ári, skuli leyfa sér að fara gegn þessum sömu frumkvöðlaverkefnum; skjólstæðingum sínum, með því að sækja um fé í hinn fjársvelta Orkusjóð.   Sjóðurinn hefur til styrkja 19,5 milljónir á ári.  Stofnunin hefur yfir að ráða her sérfræðinga á launum hjá skattgreiðendum; sérhæfðum í styrkjaumsóknum; hún veður í milljörðum af ríkisfé og nýtir sér blygðunarlaust kunningja- og fjölskyldutengsl.  Þar á ofan býr Nýsköpunarmiðstöð yfir trúnaðarupplýsingum um skjólstæðinga sína sem hún getur nýtt sér til að standa betur að vígi gagnvart þeim í styrkumsóknum.  

Valorku var gert skylt, frá hendi Tækniþróunarsjóðs, að gera samstarfssamning við Nýsköpunarmiðstöð um faglega "handleiðslu".  Blekið á samningi Valorku og NMÍ var hinsvegar vart þornað þegar NMÍ gekk gegn hagsmunum Valorku með því að hirða fjórðung af styrkfé Orkusjóðs.  

Valorka ehf hefur unnið að verkefnum sínum í rúm sjö ár; einu tækniþróun íslendinga á sviði sjávarorkunýtingar, og náð árangri í ýmsum efnum eins og rakið er hér á síðunni.  Eftir að loksins fengust styrkir frá samkeppnissjóðum árið 2009 hefur verkefnið einkum verið styrkt af Tækniþróunarsjóði.  Þar er gerð krafa um 50% mótframlag styrkþega, en ekki er von um að meðaljón rífi slíkt upp úr eigin vasa.  Því gerir stuðningsumhverfið ráð fyrir samfjármögnun tveggja eða fleiri samkeppnissjóða.  Eini opinberi samkeppnissjóðurinn sem styður við orkuþróunarverkefni er Orkusjóður, og hefur sjóðurinn stundum á árum áður þannig stutt verkefni Valorku, þó fjársveltur sé af stjórnvöldum.  Nú var þessi mótfjármögnunarmöguleiki frá Valorku tekinn með ólögmætum hætti og frændhygli, og verkefnið þannig skilið eftir á vonarvöl.  Verkefni NMÍ sem styrk hlutu, s.s. hin svonefnda ljósvarpa, höfðu hinsvegar alla möguleika á stuðningi úr mikið öflugri sjóðum s.s. AVS; þróunarsjóði sjávarútvegsins.  Hér var því farið eins öfugt að hlutunum og hugsast gat; spilling og frændhygli réði ferðinni í stað réttsýni og vandaðra stjórnunarhátta.

Ragnheiður Elín Árnadóttir hefur orðið uppvís að því annarsvegar að hylma yfir með sínum flokksgæðingi sem hún skipaði án auglýsingar og án hæfis í starf formanns ráðgjafarráðs Orkusjóðs.  Í öðru lagi hefur hún orðið ber að því að ráðast af offorsi og ójöfnuðu gegn litlu sprotafyrirtæki; nýsköpunarfyrirtæki sem hún hefur frumskyldu við að vernda gegn ofstopa stjórnkerfisins.  Það offors Ragnheiðar Elínar felst í því að hún birti á opinberum vef atvinnuvegaráðuneytisins upplýsingar um styrki sem Valorka ehf hefur hlotið frá upphafi.  Nú er það svo að styrkir af opinberu fé eiga ekki að vera leyndarmál; ekki fremur en upplýsingar um laun og aðrar greiðslur af opinberu fé.  Brot ráðherra fólst í því að upplýsingarnar voru birtar sem hefndaraðgerð vegna umkvartana Valorku undan góðvinum hennar og hennar gerðum; þær voru rifnar úr öllu samhengi og settar fram í þeim tilgangi að sverta orðspor Valorku, enda voru ekki um leið birtar upplýsingar um neina aðra styrkþega; ekki var sagt hvaða árangur náðist fyrir styrkina né annað sem skýrt gæti upphæðina.  Ráðherra fór því fram eins og hrotti gagnvart sínum skjólstæðingi; hegðun sem ekki er unnt að líða af ábyrgum ráðherra.

Styrkir þeir sem Valorka ehf hefur þegið af opinberu fé nema u.þ.b. 50 milljónum; um upphæð þeirra fór ráðherra nokkuð nærri lagi þó ekki væri hún nákvæm.  Af þeim hafa líklega um 28 milljónir gengið til launagreiðslna yfir 7 ár; tæpar 10 milljónir eru vegna húsnæðis fyrir verkefnið, og afgangurinn um 12 milljónir hefur farið í efni, verkfæri, mælitæki og annað sem verkefninu hefur verið nauðsynlegt á þessu 7 ára tímabili.  T.d. hefur verkefnið þurft að fjárfesta í nokkrum dýrum mælitækjum.  Til að setja þessa upphæð í eitthvert skiljanlegt samhengi má benda á þá staðreynd að einn starfsmaður opinbers orkufyrirtækis er með 1,7 milljónir á mánuði í laun, eða rúmar 20 milljónir á ári af opinberu skattfé.  Allt það styrkfé Valorku yfir 7 ár sem Ragnheiður Elín ráðherra býsnast svo mjög yfir, myndi því ekki hafa dugað þessum eina starfsmanni hennar til lífs í 3 ár!  Sannast á þessu að ekki er sama Jón og Sérajón í augum þessa brotlega ráðherra.

Valorka mun, í famhaldi af þessum niðurstöðum umboðsmanns Alþingis, rita stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd Alþingis og fara framá að ráðherra verði látin sæta viðeigandi ábyrgð fyrir brot sín og þeirra sem undir hennar ábyrgðarsvið heyra.  Hlýtur í því efni að koma til álita afsögn ráðherra.

Einnig mun Valorka leita eftir því við stjórnvöld að bættur verði skaði sá sem Valorka hefur orðið fyrir með hinum ólögmætu gerningum.  Eftir er að skoða nánari útfærslu á þessu.

Þá kemur vart til greina að hinn brotlegi formaður ráðgjafarnefndar Orkusjóðs geti setið áfram í starfi.  Hann getur vart talist trúverðugur eftir það sem undan er gengið, enda má lesa það út úr niðurstöðu umboðsmanns.

Nánar í síðari fréttum

VÖ